ZfWT Vol. 8 No. 2 (2016) 199-215 199 XIX. YÜZYIL BİZANS MÜZİĞİ KURAMSAL YAPI İFADESİNDE GELENEKSEL TÜRK MÜZİĞİ ETKİLERİ EFFECTS OF TRADITIONAL TURKISH MUSIC IN EXPRESS OF 19TH CENTURY BYZANTINE MUSIC THEORETICAL STRUCTURE Ahmet FEYZİ Özet: Osmanlı İmparatorluğu, kültürel kimliğini oluştururken, yaşamını sürdürdüğü bölgelerde sosyal hayat paylaşımında bulunduğu gayrimüslim topluluklarla sürekli etkileşim içerisinde bulunmuştur. Bu gayrimüslim topluluklar, kendi kültürel yaşamlarını sürdürürken, bulundukları bölgede hâkim olan Türk kültüründen ziyadesiyle etkilenmişlerdir. Müzik sanatı ise bu etkileşimin en fazla hissedildiği sanat dalı olarak göze çarpmaktadır. Müzikal anlamda etkileşimin yaşandığı bu topluluk birisi Rum-Ortodoks cemaati ve bu cemaate ait müzik kültürüdür. Rum-Ortodoks cemaati XX. yüzyılın ilk çeyreğine kadar kendi müzik kültürüne ait çeşitli yayınlar yapmakla kalmamış, aynı zamanda kendi müzikal sistemlerini açıklarken Geleneksel Türk müziği kuramından da faydalanmışlardır. Bizans müziği olarak ta bilinen bu müzik türü ile ilgili döneme ait yazılı kaynaklar iki kültür arasındaki etkileşimin izlerini fazlasıyla taşımaktadır. Bu araştırmada, Bizans müziği hakkında yayınlanmış iki kuramsal eser ele alınmış ve bu eserler içerisindeki kuramsal yapı ifadesinde faydalanılan Geleneksel Türk Müziğine ait ifade biçimleri tespit edilmeye çalışılmıştır. Araştırma sonucunda ise Bizans müziğinde kuramsal yapı ifadesinde Geleneksel Türk Müziğinde kullanılan birçok ifade biçiminden faydalanıldığı tespit edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Geleneksel Türk Müziği, Bizans Müziği, Müzikoloji. Abstract: The Ottoman Empire it has been in constant interaction with non-Muslim communities share to social life in areas continue to live while creating cultural identity. This non-Muslim communities are largely influenced by the prevailing culture in their regions while maintaining their cultural lives. Music art is attract attention just a branch of art that the impact is most felt of interaction. Until the first quarter of 20th century, the Greek-Orthodox community, not only do various publications belonging to their musical traditions, but also they Yrd. Doç. Dr., Atatürk Üniversitesi Kâzım Karabekir Eğitim Fakültesi Güzel Sanatlar Eğitimi Bölümü Müzik Eğitimi ABD - Erzurum [email protected]
Transcript
ZfWT Vol. 8 No. 2 (2016) 199-215
199
XIX. YÜZYIL BİZANS MÜZİĞİ KURAMSAL YAPI İFADESİNDE
GELENEKSEL TÜRK MÜZİĞİ ETKİLERİ
EFFECTS OF TRADITIONAL TURKISH MUSIC IN EXPRESS OF
19TH CENTURY BYZANTINE MUSIC THEORETICAL
STRUCTURE
Ahmet FEYZİ
Özet:
Osmanlı İmparatorluğu, kültürel kimliğini oluştururken, yaşamını sürdürdüğü
bölgelerde sosyal hayat paylaşımında bulunduğu gayrimüslim topluluklarla sürekli
etkileşim içerisinde bulunmuştur. Bu gayrimüslim topluluklar, kendi kültürel
yaşamlarını sürdürürken, bulundukları bölgede hâkim olan Türk kültüründen
ziyadesiyle etkilenmişlerdir. Müzik sanatı ise bu etkileşimin en fazla hissedildiği
sanat dalı olarak göze çarpmaktadır. Müzikal anlamda etkileşimin yaşandığı bu
topluluk birisi Rum-Ortodoks cemaati ve bu cemaate ait müzik kültürüdür.
Rum-Ortodoks cemaati XX. yüzyılın ilk çeyreğine kadar kendi müzik
kültürüne ait çeşitli yayınlar yapmakla kalmamış, aynı zamanda kendi müzikal
sistemlerini açıklarken Geleneksel Türk müziği kuramından da faydalanmışlardır.
Bizans müziği olarak ta bilinen bu müzik türü ile ilgili döneme ait yazılı kaynaklar
iki kültür arasındaki etkileşimin izlerini fazlasıyla taşımaktadır.
Bu araştırmada, Bizans müziği hakkında yayınlanmış iki kuramsal eser ele
alınmış ve bu eserler içerisindeki kuramsal yapı ifadesinde faydalanılan Geleneksel
Türk Müziğine ait ifade biçimleri tespit edilmeye çalışılmıştır. Araştırma sonucunda
ise Bizans müziğinde kuramsal yapı ifadesinde Geleneksel Türk Müziğinde
kullanılan birçok ifade biçiminden faydalanıldığı tespit edilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Geleneksel Türk Müziği, Bizans Müziği, Müzikoloji.
Abstract:
The Ottoman Empire it has been in constant interaction with non-Muslim
communities share to social life in areas continue to live while creating cultural
identity. This non-Muslim communities are largely influenced by the prevailing
culture in their regions while maintaining their cultural lives. Music art is attract
attention just a branch of art that the impact is most felt of interaction.
Until the first quarter of 20th century, the Greek-Orthodox community, not
only do various publications belonging to their musical traditions, but also they
Yrd. Doç. Dr., Atatürk Üniversitesi Kâzım Karabekir Eğitim Fakültesi Güzel Sanatlar Eğitimi
Ahmet Feyzi XIX. Yüzyıl Bizans Müziği Kuramsal Yapı İfadesinde Geleneksel Türk Müziği Etkileri Effects of Traditional Turkish Music in Express of 19th Century Byzantine Music Theoretical Structure
200
benefit from traditional Turkish music theory for explaining their musical systems.
Written sources belonging to period related this type of music which also known as
Byzantine music bears traces of the interaction between the two cultures too .
In this research; has examined two theoretical work published on Byzantine
music and to be determined expression forms belonging to traditional Turkish music
to used for expressed of theoretical structure in these books. As a result of research;
it has understood to used of many elements belonging to traditonal turkish music for
expressed theoretical structure of Byzantine Music.
Key words: Traditional Turkish Music, Byzantine Music, Musicology.
GİRİŞ
İstanbul’un 1453 yılında fethedilmesi, Orta Asya’dan Anadolu’ya
gelen Türk kavminin farklı dil, din ve kültüre sahip olan diğer toplumlarla
karşılaşması ve Türk toplumunun çok uluslu bir imparatorluk olması
yolundaki en önemli tarihsel olaylardan biri olarak kabul edilir. İstanbul’un
fethi sonrasında, Asya ve Avrupa’nın kavşak noktası durumundaki Anadolu
toprakları ve -ikamet etmesi nedeniyle- bu topraklar üzerinde yaşayan Türk
toplumu, kültür ve medeniyetlerin birbirleriyle karşılaşma ve kaynaşma
noktası haline gelmiştir. Bu süreçte Türk toplumu Anadolu toprakları
üzerinde Rum, Ermeni, Arap ve Bulgar gibi değişik milletlerle birlikte
yaşamakla kalmamış, bu birlikteliğin bir getirisi olarak birbirleriyle zamanla
kültür alış verişinde de bulunmuşlardır. Türk milli kültürü, zaman içerisinde
devam eden bu kültürel alış-veriş çerçevesine, farklı etnisiteye ve kültürel
yapıya sahip toplumların “İslam medeniyeti dediğimiz inanç ve ahlak
nizamıyla bağdaşan kültür unsurlarını da dâhil etmiş” ve daha renkli bir hal
alarak kendine has karakteristik yapısını oluşturmuştur (Özakpınar, 2003, s.
222). Yaklaşık 650 yıl boyunca Anadolu topraklarında hakim güç olması
nedeniyle, bu medeniyete ait kültürel yapı farklı kültürleri ve coğrafyaları da
etkileyerek, bu kültürlerin ürettiği maddi ve manevi ürünlere fazlasıyla
sirayet etmiştir. Öyle ki; zamanla Türk milli kültürü ile bu farklı kültürler
arasındaki sınırlar belirsizleşmeye başlayarak, ifade tarzlarında birlik ve
bütünlük daha fazla kendini gösterir hale gelmiştir.
Milli kültürümüzün en önemli bileşenlerinden biri olan Müzik kültürü,
tarih içerisinde birliktelik yaşadığı toplumlara kimi zaman müzik
kültüründen bazı unsurlar aktarırken, kimi zamanda bu kültürlerden bazı
müzikal unsurları kendi bünyesine dâhil etmiştir1. Büyük ölçüde temellerini
Orta Asya’da oluşturan ve ilerleyen yüzyıllarla birlikte Klasik İrani
1 Ayrıntılı bilgi için bk. (Levendoğlu, 2005).
ZfWT Vol. 8 No. 2 (2016) 199-215
201
geleneğin de2 etkisiyle XV. yüzyıla kadar kendine has bir kimlik oluşturan
Türk müzik kültürü, 1453’te İstanbul’un fethiyle birlikte farklı bir etkileşim
süreci içerisine girmiş ve sahip olduğu kültürel renklilik içerisine Türk-İslam
kültürü dışında kalan bazı öğeleri de dâhil etmeye başlamıştır3. XVI.
yüzyılda Batı kültür ve müziği ile olan ilk tanışmanın ardından, özellikle
XVII. ve XVIII. yüzyıl süresince bu müzik kültürüne ait öğeler Türk
toplumunda yavaş yavaş görülmeye başlanmıştır. Değişik kanallarla4
yaklaşık 300 yıl kadar yürüyen bu irticali tanışma süreci, Tanzimat
döneminde devlet tarafından benimsenen müzik politikasıyla birlikte büyük
ölçüde batıyla kurulan ilişkilerin etkisi altında şekillenmiştir. XIX. yüzyıl
sürecinde; “yarı İslamcı ve yarı Batıcı bir dilemma (ikircikleme)” olarak
tanımlanan ve gelenekle yeniliğin bir arada yaşadığı bir yapı oluşmuş,
ardından yeni kurulan Cumhuriyetle birlikte geçmişe göre daha farklı ve
yeni bir dönemin de kapıları aralanmıştır (Ortaylı, 2015, s. 210).
Asya ile birlikte Ortadoğu’ya ait müzikal kültürlerin de kısmi etkisiyle
oluşan “Oriental” karakterli Türk müzik kültürü, özellikle batıyla ilişkilerin
sıklaştığı XIX. yüzyıla kadar Anadolu toprakları ve bu toprakları çevreleyen
coğrafyada etkinliğini devam ettirmiştir. “Türk unsurunun siyasi açıdan
dominant durumda bulunmasının yanı sıra, başta yerleşmiş bir sistem olan ve
tüm Ortadoğu ulusları tarafından ortaklaşa kullanılan oriental teoriyle ifade
edilmesi ve birçok bakımdan diğerlerine göre daha gelişmiş ve hatları
belirlenmiş bir hüviyet taşıması, bu musikinin öteki ulusların musikileri
üzerinde bazı etkiler yapması sonucunu vermiştir” (Bardakçı, 1993, s. 9).
Kendine has karakteristik özelliklerine, beslendiği farklı kültürel renkleri de
ekleyerek Osmanlı imparatorluğunun tarihsel süreç içerisinde yaşadığı
bölgelerde büyük ölçüde hâkimiyet kuran bu müzik kültürü5 çevredeki
müzikal kültürlerin yanı sıra imparatorluk tebaa’sı altında yaşayan
gayrimüslim toplulukları da yoğun olarak etkilemiş, gerek icrâsal gerekse
2 Türk kültürü ve buna bağlı olarak Türk müzik kültürü içerisinde etkin olan bir unsur Klasik İrani
gelenektir. Bu gelenek Türklerin Anadolu’ya göçünden itibaren başlayarak 15. yüzyıla kadar Türk kültürü üzerinde derin etkiler bırakmış ve Türk milli kültürünün oluşum süreci içerisinde başta
Selçuklular döneminde olmak üzere Osmanlı imparatorluğu döneminde de izlerini sürdürmüştür. Bu
gelenek Türk toplumuna ait bütün sosyal kurumları etkilemiş ve bu sosyal kurumların bağlantılı olduğu müzikal yapı da uzunca bir süre bu gelenekten beslenmiştir. Klasik İranî geleneğin menşei
ve Türk kültür dünyasında etkisi hakkında daha ayrıntılı bilgi için bk. (İnalcık 2015, s. 3-60) 3 Türk müzik kültürünün batıyla tanışmasında Fransa Kralı I.François’in Kanuni Sultan Süleyman’a
bir musiki heyeti göndermesi ve 1582 Yılında Esma Sultan’ın düzenlediği eğlencede yapılan bale ve
pantomim gösterisi ve bu gösteride yer alan musiki temsili en sık bahsedilen olaylar arasındadır.
İlerleyen yüzyıllarda ise batı ülkelerine gönderilen sefirlerin yazdığı sefaretnameler Türk toplumunun Batı müziği kültürünü tanımada önemli belgeler arasında sayılmaktadır. Bu konularda
daha ayrıntılı bilgi için bk. (Sevengil, 1959; Aksoy, 1985; Sarı, 2014) 4 Bu bağlamda yurtdışından çeşitli vesilelerle Osmanlı imparatorluğuna gelen orkestra ve guruplar ile
batı ülkelerine gönderilen sefirlerin yazdığı seyahatnameler ve bu sefirlerin toplum üzerinde
bıraktıkları etki Türk toplumun Batı müziği kültürünü tanımasında en temel etkenler arasında
sayılabilir. Bu konuda daha ayrıntılı bilgi için bk. (Jager, 1999; s. 759-774) 5 Tarihsel süreç içerisinde Türk müzik kültürünün oluşumu hakkında ayrıntılı bilgi için bk.
(Levendoğlu, 2005).
Ahmet Feyzi XIX. Yüzyıl Bizans Müziği Kuramsal Yapı İfadesinde Geleneksel Türk Müziği Etkileri Effects of Traditional Turkish Music in Express of 19th Century Byzantine Music Theoretical Structure
202
kuramsal alanda bu toplulukların ifade tarzlarını belli ölçüde değişime
uğratmıştır.
Türk Müzik kültürünün gayrimüslim tebaa ile olan bu kültürel ilişkisi
sadece etkileşim bağlamında kalmamış aynı zamanda bu topluluklar
içerisinden Türk müzik kültürüne hizmet veren musikişinasların da
yetişmesine önayak olmuştur. Bu müzikal kültür içerisinde eser vermelerinin
yanı sıra, Ali Ufki (Albert Bobowski), Kantemiroğlu (Dimitrie Cantemir),
Tamburi Küçük Artin ve Hamparsum Limonciyan gibi gayrimüslim
musikişinasların yaptığı kuramsal çalışmalar ve geliştirdiği notasyon
sistemleri sayesinde, Geleneksel Türk müziği kuramsal yapısı üzerine eser
literatürü oluşmuş ve bu müzik türüne ait birçok eser yazılı kayıt altına
alınarak günümüze kadar ulaşabilmiştir6.
Osmanlı imparatorluğu coğrafyası, tebaa’sı olan gayrimüslim
topluluklar sayesinde değişik birçok müzik kültürünü bünyesinde
barındırmakla birlikte, bu müzik kültürlerinin gelişimine ve zaman
içerisindeki değişimine ev sahipliği yapmıştır. Osmanlı toplumunu oluşturan
bu dini cemaatlerden birisi Rum-Ortodoks cemaatidir. Osmanlı tarihi
boyunca Rum-Ortodoks cemaati diğer dini cemaatlere nazaran daha fazla
itibar görmüş ve “Fatih İstanbul’u fethettikten sonra, protokolde Ortodoks
patriklerine tarihte gösterilmeyen bir yer vermiş, iltifat etmiştir” (Ortaylı,
2015, s. 259). Tarihsel süreçte de devam eden bu sıcak ilişki Rum-Ortodoks
cemaati ile Türk toplumunu sürekli karşı karşıya getirmiş ve bu ilişki
birbirleriyle kültürel yönden etkileşimi büyük ölçüde beslemiştir. Türk
toplumu ve rical-i devlet bütün gayrimüslim topluluklarla birlikte Rum-
Ortodoks cemaatinin de bütün dinsel ve kültürel gelenek göreneklerine saygı
göstermiş ve bu gelenek ve görenekleri yaşatmaları hususunda gerekli ilgi ve
hassasiyeti fazlasıyla göstermiştir. Öyle ki; “Ocak 1454’te Gelnadiosa’ya
resmen Rum-Ortodoks patrikliği bahşedildiğinde ona yapılan tören ve
gösterilen ihtiram göz alıcıydı ve böylesi Bizans devri patriklerine bile nasip
olmamıştı” (Babinger, 1959, s. 110-111’den akt. Ortaylı, 2014, s. 199-200).
İmparatorluk toprakları içerisinde icra edilen ve geniş bir alanda
kullanılmasının yanı sıra, tarihi geçmişi bakımından da önem taşıyan
musikilerden biri, genel olarak dini karakter taşıyan “Bizans musikisi” diğer
bir adlandırmayla “Rum-Ortodox kilisesi musikisi”dir (Bardakçı 1993, s. 9).
“Psalmodia” (ψαλμωδία) olarak adlandırılan, Osmanlı İmparatorluğu teba’sı
olan Rumların yanı sıra “Fenerliler”7 ve “Karamanlılar”8 olarak bilinen
6 Türk müziğinde kullanılan notasyon sistemleri ve adı geçen gayrimüslim musikişinaslar’a ait
notasyon sistemleri hakkında ayrıntılı bilgi için bk. (Karamahmutoğlu, 2014). 7 Günümüzde İstanbul, fatih ilçesi sınırları içerisinde bulunan Abdi Subaşı, Tahta Minare, Tevkiî
Câfer mahallelerini kapsayan ve XV. yüzyıl sonlarında Bizans’ın soylu ve varlıklı ailelerinden
bazılarının yerleştiği bölge fener diye adlandırılır. Fener semti asıl ayırt edici karakterini, XVI. yüzyıl sonunda Ortodoks kilisesi patriklik makamının (o sırada Eflak kapı kâhyalığına ait olduğu
için Eflak Konağı adı ile bilinen) bir konağın kilisesine yerleştirilmesiyle kazanmıştır. Daha
ZfWT Vol. 8 No. 2 (2016) 199-215
203
Anadolu’daki Ortodox inancına sahip Türkler ve Rumlar tarafından icra
edilen ve “yaygın olarak Bizans müziği diye bilinen Grek-Ortodox ilahi
geleneği; tam olarak kiliseyle ilgili, 500 yıldan daha fazla süredir devam
eden, monofonik pratiğe sahip olan, Doğu Akdeniz bölgesindeki en önemli
dini müzik geleneğinden birisidir” (Skoulios, 2012. s. 15). Yapı itibariyle
oriental karakter taşıyan Bizans musikisi genel olarak dini ve dini olmayan
türler olarak iki guruba ayrılmasına rağmen, bu musikinin son dönemlerde
bestelenenlerin ve çok eski yüzyıllarda imparatorların taç giyme törenlerinde
söylenen birkaç örneğin dışında dini olmayan türleri hakkında çok fazla eser
örneğine rastlanamamaktadır. Bu musikinin “ecclesiastic” yani kilise ile
ilgili türü olan Psalmodia’ların gelişimi ve yazılı kayıt altına alınması,
notasyon sistemi açıdan üç döneme ayrılır. Bu dönemler; Ecphonetic dönem
olarak IV. ve VIII. yüzyıllar arası, Neume dönemi olarak IX. ve XIX.
yüzyıllar arası ve XIX. yüzyıldan başlayıp günümüze kadar gelen modern
Bizans notasyonu dönemleridir ki “son olarak 19. yüzyıldan başlayan
modern Bizans notasyonu döneminin Çanakkaleli Hrisantosun kendi
sistemini anlattığı 1821 ve 1832’de yayınlanan iki kitabı ile başladığı kabul
edilir” (Bardakçı, 1993, s. 14-15).
Yaşanılan coğrafya ve tarih birliği açısından Türk müziği ve Bizans
müziği sıklıkla birbirini etkileyen iki müzik kültürüdür. Esas itibariyle; Türk
müziği ile Rum-Ortodox ilahi geleneğinin (Bizans Müziği) birbirleri ile
karşılaşmaları ve bu karşılaşma sonrası, kuramsal boyuttaki etkileşimin
başlaması Hrisantos’dan daha öncelere dayanmaktadır. Bu anlamda her iki
müzik türüne ait müzik kuramlarının oluşum sürecinde üzerinde durulması
gereken en önemli isimlerden birisi türk müzik tarihinin önemli isimlerinden
olan Kantemiroğlu’dur. Kantemiroğlu’nun 1700’lü yıllarda yazmış olduğu
“Kitâbu ‘ilmi’l-Mûsîkî ‘alâ vechi’l Hurûfat” adlı eseri, kendinden sonraki
Türk ve Greek teoristler tarafından model olarak alınmış ve bu tarihten sonra
yazılan her iki müzik türüne ait kuramsal eserler kısmen bu kaynaktan
etkilenmiştir. Bu alanda; “Büyük kilise hanendesi Panayiotes Chalatzoglue,
zamanın Bizans kilise müziği modları ve Türk makamları arasındaki açıkça
bir mukayeseye kalkışan ilk Grek müzisyen olarak bilinir”. 1724-1728 yılları
arasında yazıldığı tahmin edilen bu eserde, yazar kuramsal sistem
anlatımında, Türk müziğine ait dinamikleri esas almış ve Türk müziğinde
kullanılan “tanbur perdeleri üzerinde yer alan melodik dizileri ve Türk-Grek
sonraları patrikhane ve patrikhâne kilisesi aynı semtte birkaç defa yer değiştirmiş olmakla birlikte
Fener’de, semtin bugüne kadar Ortodoks kilisesinin ruhanî liderinin makamı ile birlikte anılmasına yol açacak bir süreklilik sağlanmıştır. Fener’de İstanbul Ortodoks Rum cemaatinin bu dinî
sürekliliğinin yanı sıra bir de sivil sürekliliğinden söz edilebilir (Artan, 1995, s. 341-342). 8 Yaklaşık 100.000 kişi olduğu tahmin edilen,1924 yılına kadar Orta Anadolu’da, Kapadokya ve
çevresinde yaşamış olan, kendine has Türkçesiyle kendi edebiyatını ve Yunan harflerine dayalı
yazılı kültürünü geliştirmiş ve1923-24 Nüfus Mübadelesiyle Yunanistan’a gönderilen ve Rum mu,
Türk mü, Hellen kökenli mi, Türk kökenli mi? olduğu net olarak belirlenemeyen Rum-Ortodox inancına sahip olan toplumuna verilen addır. Daha ayrıntılı bilgi için bk. (Bardakçı, 1993;
Yağcıoğlu, 2008).
Ahmet Feyzi XIX. Yüzyıl Bizans Müziği Kuramsal Yapı İfadesinde Geleneksel Türk Müziği Etkileri Effects of Traditional Turkish Music in Express of 19th Century Byzantine Music Theoretical Structure
204
tonları arasındaki bağlantılı uyumu örnek bir şekille tamamlamıştır”.
İlerleyen yıllarda da aynı türde kuramsal çalışmalar devam etmiştir. Yine bir
kilise hanendesi olan Kyrillos Marmarinos tarafından 1749 yılında yazılan
eserin üçüncü bölümünde, “Bizans modlarına ait işaretlerin karşılıkları ile
Türk modlarının sınıflandırılması ve isimleri, pesleşen-tizleşen seslerin
düzenlenmesi ile tamburun ana dizilerinin bir tablosu, 22 Türk ritminin
icrasının tanımı ve 73 örnek Bizans notasının eklenmesiyle 86 Türk melodik
dizisinin sözlü açıklaması” verilerek Bizans musikisi kuramsal sisteminin
Türk müziğiyle olan ilişkileri incelenmiştir (Popescu-Judetz ve Sırlı, 2000, s.
12-20). Kuramsal anlamdaki eserlerin sayılarının fazlalaşmasıyla birlikte
karşılıklı etkileşimin alanı daha da genişleyerek, yayınlanan kaynaklarda9
Bizans müziğine ait teorik yapı çoğunlukla Türk Müziğine ait ifade
biçimleriyle ve Türk Müziğine ait olgularla bağdaştırılarak anlatılmaya
başlanmıştır.
Yapılan alan yazın taraması ve yukarıda verilen bilgilerden de yola
çıkılarak; Anadolu coğrafyasında uzun bir süre iç içe yaşamını sürdüren
geleneksel Türk müziği ve Bizans müziğinin, hem kuramsal yapı hem de bu
kuramsal yapıyı ifade etme biçiminin, özellikle XIX. yüzyıldan başlayarak
birbirinden etkilendiği gözlemlenmiştir. Bu etkinin döneme ait yazılan
eserlere de sirayet edebileceği düşünülerek araştırma sürecinde Bizans
müziği hakkında yoğunlukla XIX. yüzyılda yazılan müzikal kaynaklar
inceleme altına alınmıştır. Sayıca fazla ve her biri ayrı bir araştırmaya konu
olabilecek nitelikte olan bu eserlerden araştırmanın niteliği düşünülerek
sadece iki tanesi örneklem olarak alınmıştır. Bu eserlerden ilki, Hrisantos
tarafından 1832 de yayınlanan ve içerisinde modern Bizans müziği kuramına
ait bilgilerin bulunduğu ve modern Bizans müziğine geçiş döneminin
başlangıç eseri olarak bilinen “Θεωρητικον Μεγα Της Μουσικις”dir (Great
Theoretical Book of Music)10. Diğeri ise Rum patrikhanesinin izniyle,
Karamanlıca müzik yapıtlarının hatta Osmanlı/Türk geleneksel müziğinin
öğretimini teşvik etmek11 amacıyla Ortodoks patrikhanesi tarafından
yayınlanan “Ερμηνεια Tης Εξωτερικήζ Μουσικήζ” (Explanation of Secular
Music) adlı eserdir. Araştırma sürecinde bu eserlerdeki Geleneksel Türk
Müziği etkileri belirlenmeye çalışılmıştır. Müzikal etkileşimin çok boyutlu
9 Karamanlıca veya Rumca yazılan 19.yüzyıla ait müzikolojik eserlerin tamamı hakkında ayrıntılı
bilgi için bk. (Kappler, 1991; Behar, 1994; Balta, 1998; Behar, 2005). 10 Çanakkaleli Hrisantos’un eski sistemlerin reformu sayılan kendi sistemini anlattığı, 1821 ve
1832’de yayınlanan iki kitabı bu dönemin başlangıcı olarak kabul edilir. Ortaya koyduğu bu sistem
Yeni Grek sistemi olarak bilinir. Hrisantos’tan sonra artık yeni Bizans veya Grek müziği vardır, bugün halen kullanılan ve Türk şarkılarının da kaydedilmiş olduğu sistem budur (Bardakçı, 1993, s.
15). Araştırmada incelenen eser 1832 tarihinde yayınlanmış olanıdır. Bu eserin analiz edilmesinde
Romanou (1973) tarafından yapılan eserin İngilizce çevirisinden de faydalanılmıştır. 11 Brandl bunun Patriğin ve “Fenerli”lerin hiçbir zaman büyük bir sempatiyle bakmadıkları Yunan
devletindeki ani ve yoğun kültürel “Batılılaşma” ya tepki olduğunu iddia ediyor. Brandl’ın, yeni
notalama sisteminin şaşırtıcı şekilde hızla yaygınlaştırılmasını Rum ve Karamanlı kurumlarının her zaman Osmanlı/Türk kültürüne büyük bir yakınlıkları olması ile açıklamaya çalışan cesur tezi henüz
tam anlamıyla kanıtlanmamıştır (Behar, 1994, s. 44).
ZfWT Vol. 8 No. 2 (2016) 199-215
205
sosyal bir süreç olduğu gerçeği de göz önünde bulundurularak bu araştırma,
sadece “Bizans müziğine ait kuramsal yapının ifade tarzında Geleneksel
Türk Müziği öğelerinden ne derece faydalanıldığı” konusuyla
sınırlandırılmıştır. Bu bağlamda; Geleneksel Türk Müziğinin Bizans müziği
kuramsal çalışmalarına yansıması ele alınarak, bu etkileşim incelenen
eserlerden alınan örneklerle ortaya konulmaya çalışılmıştır.
1. BULGULAR
Bizans müziği teorisi ile ilgili yayınlan eserler inceleme altına
alındığında, Geleneksel Türk müziğiyle olan etkileşim ve bu teori içerisinde
Türk Müziğine benzer unsurların varlığı ilk dikkati çeken husustur. Yukarıda
da belirtildiği üzere, bu etkileşim ilk olarak Panayiotes Chalatzoglue ve
Kyrillos Marmarinos tarafından XVIII. yüzyılın ilk yarısında yayınlanan
eserlerde görülmeye başlanmıştır. Bu tür eserlerin genellikle ilk
başlangıcında verilen teorik kısmın oluşturulmasında Geleneksel Türk
Müziğine ait bazı öğelerden faydalanılması ve eserde anlatılmak istenen
kuramsal sistemin Geleneksel Türk Müziği teorisine dayandırılarak
anlatılması sıkça rastlanan bir durumdur. Bu durumun birçok örneği
bulunmakla birlikte en güzel örneği 1856 tarihli Mousikon Apanthisma
“Mecmua-i Makâmat” adlı kaynaktır. Bu yayının “edvarvari birinci bölümü
Haşim Bey’in antolojisinin12 bir kopyasıdır” (Behar, 1994, s. 46). Araştırma
sürecinde incelenen iki eser ise yine bu duruma örnek teşkil edebilecek
nitelikteki kuramsal eserlerdir.
Bizans müziğinin değişim sürecine girdiği XVIII. yüzyıl sonrasında
Hrisantos tarafından 1821 ve 1832’de yayınlanan eserlerle modern Bizans
müziği döneminin başladığı kabul edilir13. Bu eserlerin yayınlanmasıyla
birlikte Geleneksel Türk müziği ve Bizans müziği arasındaki etkileşim daha
yoğun şekilde yaşanmaya başlanmış ve bu etkileşimin izleri, kendisini
sonraki yıllarda yayınlanan kaynaklar içerisinde daha fazla göstermeye
başlamıştır. Geleneksel Türk müziği ve Bizans müziği arasındaki etkileşimin
izlerini taşıyabileceği düşünülen ve araştırma sürecinde incelenen ilk eser
Hrisantos tarafından 1832’de yayınlanan “Θεωρητικον Μεγα Της
Μουσικις”dir. Eser hakkında yapılan ilk inceleme sonunda; yazarın Bizans
müziğinde kullanılan ses dizilerinin değişik kombinasyonlarını verirken, bu
dizilerin Geleneksel Türk müziğindeki dizi karşılıklarını da beraberinde
verdiği görülmüştür. Hrisantos tarafından yazılan bu eser, öncelikli olarak
kendinden sonra yazılacak olan eserlere kaynaklık etmekle birlikte bu eserde
sergilenen kuramsal yapı ifadesindeki yaklaşım ilerleyen yıllarda yazılan
eserlerde de sergilenmiştir. Özellikle Bizans müziğinde kullanılan ihoslar14
12 Haşim Bey güfte mecmuası: 1854 yılında yayınlanan teorik bilgiler içeren ilk Türkçe baskılı güfte
mecmuası. 13 Ayrıntılı bilgi için bk: (Bardakçı 1993). 14 Bizans müziğinde kullanılan ses dizilerine verilen isimdir.
Ahmet Feyzi XIX. Yüzyıl Bizans Müziği Kuramsal Yapı İfadesinde Geleneksel Türk Müziği Etkileri Effects of Traditional Turkish Music in Express of 19th Century Byzantine Music Theoretical Structure
206
Geleneksel Türk Müziği dizi karşılıkları ile beraber verilmiştir. İncelenen
eserdeki ilgili sayfalar aşağıda verilmiştir.
Resim 1: Hrisantos'un 1832’de Yayınladığı Eserde Bizans Müziğindeki Ses Dizileri
ve Makamsal Ses Dizisi Karşılıklarının Verildiği Bölüm
Resim 1’de de görüleceği üzere; esere ait 119. sayfada verilen Bizans
müziğine ait ihoslar Geleneksel Türk müziğindeki makamsal ses dizisi
karşılıkları eserin 120. sayfasında dipnot şeklinde verilmiştir. Eserin 120.
sayfa dipnotunda ihoslarla eşleştirilerek verilen verilen makamsal ses
Bûselik, Nişâburek, Tam Şehnaz, Arazbâr, Nişâbûr, Sünbüle, Hümâyûn,
Karcığar sırasıyla verilmiştir. Bu döneme ait Bizans müziği hakkında
yayınlanan eserlerin birçoğunda karşılaşılan bu eşleştirme incelenen eser
içerisinde de yer almaktadır. Bu müzik kuramına ortaçağdan beri süregelen
kromatik dizilere ilaveten, Hrisantos’un geliştirdiği ve eserinde verdiği sesin
1/4, 2/4, 3/4, 1/3 ve 2/3’ünün gösterilmesine olanak sağlayacak yeni ses
değiştirici işaretlerin de eklenmesiyle hem Geleneksel Türk Müziğinde hem
de Bizans müziğinde kullanılan ses dizilerini ifade edebilecek niteliğe
bürünmüştür. Hrisantos’a ait eserin örnek olarak verilen sayfasında da bu
eşleştirme görülmektedir.
Bizans müziğinin en önemli özelliklerinden birisi, Geleneksel Türk
Müziğinde kullanılan koma benzeri perde yapısının, bu müzik türünde de
kullanımıdır. Geleneksel Türk Müziği kuramı anlatımında olduğu gibi
Bizans Müziğinde de ses dizisi anlatımlarında ilgili ses değiştirici işaret veya
ZfWT Vol. 8 No. 2 (2016) 199-215
207
perde ismi birlikte verilmektedir. İncelenen eserde izlenen bu yönteme
ilişkin örnek resim aşağıda verilmiştir.
Resim 2: Hrisantos’a Ait Eserde Bir Tam Ses Bölünmesinin Verildiği Kısım
Resim 2’de de görüldüğü gibi eser içerisinde bir tam sesin
bölünmesiyle ilgili anlatımın yapıldığı kısımda beş farklı diyez ve bemol
işaretine yer verilmiştir. Klasik batı müziğinde kullanılan bir tam sesin iki
parçaya bölünmesiyle oluşturulan tampere sistemden farklı olarak, genellikle
oriental karakterli müzik türlerinde rastlanan bu çoklu bölünme şekli ve bu
olgunun aktarımı Geleneksel Türk Müziği ve Bizans Müziği arasındaki
kısmı bir benzerlik olarak kabul edilebilir.
XIX. yüzyılda yayınlanan Bizans müziği ile ilgili eserlerin birçoğunda
dikkat çeken diğer bir husus, bu eserlerin bir bölümünde genellikle
Geleneksel Türk müziği usûllerine yer verilmesidir. Dini içerikli Bizans
müziğinde genellikle melodik kompozisyona eşlik eden ayrı bir ritimsel
unsur kullanılmasa da, kuramla ilgili yayınlanan eserler içerisinde
Geleneksel Türk müziği ritimlerine yer verilmesi ve ayrıntılarıyla okuyucuya
aktarılması dikkat çekicidir. Hrisantos’a ait incelenen eserde de yazar ritim
konusunun işlendiği bölümde Geleneksel Türk müziğinde kullanılan usûllere
ayrıca bir bölüm ayırmıştır. Eserdeki ilgili sayfalar aşağıda verilmiştir.
Ahmet Feyzi XIX. Yüzyıl Bizans Müziği Kuramsal Yapı İfadesinde Geleneksel Türk Müziği Etkileri Effects of Traditional Turkish Music in Express of 19th Century Byzantine Music Theoretical Structure
208
Resim 3: Hrisantos'un 1832’de Yayınladığı Eserde Osmanlı Ritimleri Başlığıyla
Verilen Bölüm
Resim 3’te de görüldüğü gibi; eser içerisinde Geleneksel Türk
Müziğinde kullanılan usûllere ayrı bir bölüm ayrılmış, bu usûllerle birlikte
icra şekilleri de darplarıyla beraber verilmiştir. Eserde usûller; Sofyan,
Muhayyer, Sümbüle, Tiz Segâh, Tiz Kara Dügâh, Tiz Çargâh, Tiz Sabâ, Tiz
Nevâ, Tiz Beyâti, Tiz Hüseyni. Eserin bundan sonraki 8. sayfası Geleneksel
Türk müziğinde kullanılan makam bahsine ayrılmış ve bu bölümde Türk
müziği makamları değişik sınıflandırma şekillerine göre sınıflandırılarak
liste halinde verilmiştir. Eserin 8. sayfasından itibaren Geleneksel Türk
Müziğinde kullanılan makamlar Bizans notasyon sistemine göre
martiriyesi15 ile birlikte gösterilmiştir. Bu kısmın giriş bölümüne ilişkin kısa
bir resim aşağıda verilmiştir.
15 Bizans ilahi notasyonlarının baş tarafında bulunan ve “dizi ailesi ve ihosun (makamın) tipinin yanı
sıra genel dizi üzerinde ilahinin başlangıç notası veya vasi’nin pozisyonu hakkında bilgiler” içeren
kısımdır (Skoulios 2012).
Ahmet Feyzi XIX. Yüzyıl Bizans Müziği Kuramsal Yapı İfadesinde Geleneksel Türk Müziği Etkileri Effects of Traditional Turkish Music in Express of 19th Century Byzantine Music Theoretical Structure
210
Resim 5: Ermineia Adlı Eserdeki Makamlar ve Martiriyeleri
Resim 5’te de görüleceği üzere Geleneksel Türk Müziğinde kullanılan
makamlar, eserde liste halinde verilerek bu makamlara ait martiriyeler de
beraberinde gösterilmiştir. Yukarıdaki resimde verilen kısım Yegâh, Âşîran,
Arak (Irak), Râst, Dügâh, Segâh, Çargâh şeklinde başlamış ve geleneksel
Türk müziğinde XIX. yüzyılda kullanılan makamların birçoğu bu bölümde
verilmiştir.
Eserin 14. sayfasından sonra Geleneksel Türk Müziğinde kullanılan
makamlar daha ayrıntılı olarak ele alınmış ve bu makamlara ait ses
dizileriyle beraber, kısa açıklamalar ve açıklaması yapılan makama ait
seslerin isimleri ile birlikte Bizans müziğindeki işaretleri de beraberinde
gösterilmiştir. Bu bölüme ilişkin örnek resim aşağıda verilmiştir.
Resim 6: Erminea Adlı Eserde Mahur Makamının Anlatıldığı Bölüm
Resim 6’da da görüldüğü üzere bu bölümde önce makamın seyrine ve
hareketine ait bir açıklama kısmı verilmiş daha sonra bu makama ait ses
dizisi, ilgili aralıklar da dikkate alınarak resmedilmiştir. Açıklama kısmında
makamsal ses dizisinde bulunan seslerin Geleneksel Türk Müziğindeki
isimleri de verilmiştir. Bunu yanı sıra dizisi içerisindeki mikrotonal aralıklar
ZfWT Vol. 8 No. 2 (2016) 199-215
211
Bizans tmimatası16 cinsinden ifade edilerek ses dizisinde kullanılan ses
değiştirici işaretlerde bu bölüme eklenmiştir.
Eserin ilerleyen bölümlerinde usûl bahsine girilmiş ve Geleneksel Türk
müziğinde kullanılan usûller icra şekilleriyle birlikte eser içerisinde
işlenmiştir. Usûllerin işlendiği bölüme ait örnek resim aşağıda verilmiştir.
Resim 7: Erminea Adlı Eserde Usûllerle İlgili Bölüm
Resim 7’de de görüldüğü üzere öncelikle ilgili usûlün ismi verilmekle
birlikte bu usûllerin icra şekilleri Geleneksel Türk Müziğindeki
isimlendirmelerle birlikte verilmiştir. Resimde Düyek ve Devr-i revan
usulleri ve icra şekli görülmektedir.
Eserin bundan sonraki bölümünde makamlar tekrar geri dönülmüş ve
farklı bir sınıflandırmayla Geleneksel Türk Müziği makamları tekrar ele
alınmıştır. Makamlara ait karar sesleri esas alınarak, Türk müziğindeki
makamlar değişik bir şekilde gruplandırılmıştır. Eserin son kısmında ise
Geleneksel Türk Müziğinin önemli formlarından olan bir Kar-ı natık17
örneği notlarıyla birlikte verilip eser nihayete erdirilmiştir. Rumca güfteli bu
eserde 52 farklı makama geçiş yapılmış, Rast makamıyla başlanan eser
Acem kürdî makamıyla bitirilmiştir. Eserin giriş bölümü aşağıda verilmiştir.
16 Bizans müziğinde bir tam sekizlinin 72 parçaya bölünmesiyle elde edilen mikrotonal aralık türü. Bu
bölünme 19. yüzyılın sonlarına kadar 68 olarak kullanılmışsa da patrikhane otoriteleri ve Bizans kuramcılarının ortak kabulüyle 72 olarak kabul edilmiştir.
17 Nâtık; söyleyen, gösteren, bildirici demektir. Kâr-ı Nâtık da bir çeşit Kâr’dır. Asıl Kâr’dan farkı,
sözleridir. Kâr-ı Nâtık’ların güftesinin her mısrâı bir ilişki kurularak ayrı bir makam veya usulden söz eder. Her mısrâ, içinde geçen makam ve usulde bestelenir; dolayısıyla her mısr3ada ayrı bir
makam veya usule geçki yapılarak eserin sonuna kadar gidilir (Özkan, 2010, s. 104-105).
Ahmet Feyzi XIX. Yüzyıl Bizans Müziği Kuramsal Yapı İfadesinde Geleneksel Türk Müziği Etkileri Effects of Traditional Turkish Music in Express of 19th Century Byzantine Music Theoretical Structure
212
Resim 8: Ermineia Adlı Eserdeki Karı-ı Natık Notasının Giriş Bölümü
Resim 8’de de görüldüğü gibi geleneksel Türk müziğinin önemli
formlarından biri olan Kar-ı Natık notası Bizans notasyonuyla kayıt altına
alınmıştır. Bu notasyon sadece Bizans müziği eserlerinin notaya alınması
amacı ile kullanılmamış, Geleneksel Türk Müziğine ait birçok eserinde
notaya alınarak sonraki yüzyıllara aktarımında önemli rol oynamıştır.
Yukarıda elde edilen bulgulardan da anlaşılacağı üzere araştırma
kapsamında ele alınan Ερμηνεια Tης Εξωτερικήζ Μουσικήζ adlı eser, yapı
ve yazılım sistematiği açısından büyük ölçüde Geleneksel Türk Müziğindeki
“edvar” larla benzerlik göstermektedir. Eser içerisinde üzerinde durulan;
perde sistemi, usuller, usullerin icra şekilleri, makamlar, makamlara ait seyir
anlatımları ve örnek eserler büyük ölçüde edvarlar içerisinde de
bulunmaktadır. Ayrıca eserin başlangıç kısmında kuramsal yapının
anlatıldığı bir bölümün bulunması da bu eserin yazım süreci içerisinde
büyük ölçüde Geleneksel Türk Müziği kuramsal eser yazım sistematiğinden
etkilenildiğini göstermektedir.
ZfWT Vol. 8 No. 2 (2016) 199-215
213
2. SONUÇ
Araştırma sürecinde elde edilen bulgulardan yola çıkılarak; Bizans
müziğinin değişim dönemi olarak bilinen XIX. yüzyılda, bu müzik türü ile
ilgili yayınlanan kaynakların sayısının XX. yüzyıla doğru giderek fazlalaştığı
anlaşılmıştır. Bu kaynakların içerikleri inceleme altına alındığında ise
genellikle iki tür yayın tipine rastlamak mümkün olmaktadır. Bunlardan
birinci tip olanı müzik kuramlarının incelendiği “Edvar”, ikinci tip ise
Geleneksel Türk Müziğinde kullanılan güfte mecmuası tipinde olanlardır.
Edvar tipinde olan yayınların, hem yapısal hem de içerisinde bahsi
geçen konular açısından büyük ölçüde Geleneksel Türk Müziğindeki edvar
kitaplarıyla benzerlik gösterdiği ve bu kitaplardan önemli ölçüde etkilendiği
görülmüştür. Bu kitaplarda Bizans müziği kuramını aktarımında büyük
ölçüde Türk müziğindeki makam ve usûl gibi dinamiklerden faydalanıldığı
ve Bizans kuramına ait konuların Geleneksel Türk Müziğine ait bu
dinamiklerle eşleştirme yapılarak anlatıldığı tespit edilmiştir. Ayrıca bazı
kaynakların ise doğrudan Geleneksel Türk Müziği kuramını anlattığı ve bu
eserlerinde edvar sistematiğiyle yazıldığı anlaşılmıştır. Bu bağlamda;
araştırmada elde edilen bulgulardan da yola çıkılarak Bizans müziğinin,
XVIII. yüzyıl sonrasında kuramsal yapı oluşturmada ve özellikle bu yapıyı
ifade etmede Geleneksel Türk Müziğine ait makam, ritim ve perde yapısı
gibi iç dinamiklerden büyük ölçüde faydalandığı ve bu etkileşimde büyük
ölçüde etkin olan tarafın Geleneksel Türk müziği olduğu anlaşılmıştır. Bu
etkileşimin bir getirisi olarak ta Bizans müziği yazılı kaynaklarında
Geleneksel Türk Müziğine ait adı geçen bu alt dinamiklere sıkça
rastlandığını söylemek mümkündür.
Araştırma sürecinde de örneklendiği üzere; Bizans müziğine ait bazı
eserlerin Rum-Ortodoks cemaatine Bizans ilahisi öğretmekten ziyade, bu
cemaate Geleneksel Türk Müziğini öğretme amaçlı yazıldığı ve bu eserlerin
her iki müzik türü ve bu müzikleri icra eden topluluklar arasında önemli bir
köprü vazifesi üstlenir nitelikte olduğu anlaşılmıştır. Buna bağlı olarak ta bu
eserlerin her iki müzik türü arasındaki etkileşimin en büyük göstergeleri
olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Güfte mecmuası tipinde olan
eserlerin içerinde ise sadece Bizans ilahilerini değil, Geleneksel Türk
Müziğine ait birçok eseri bünyesinde barındırdığı görülmüş ve her iki türden
eserlerin aynı notasyon sistemiyle kayıt altına alındığı anlaşılmıştır. Her iki
müzik türüne ait eserlerin benzer kuramsal yapı içerisinde, aynı notasyonla
ifade ediliyor olması ise araştırma sürecinde belirlenmeye çalışılan
etkileşimi destekler niteliktedir.
Bu araştırma; teknik detaylara girilmeksizin sadece kuramsal yapının
ifade edilme biçimi açısından Geleneksel Türk müziğine ait öğelerin Bizans
müziğinin yapısal ifadesinde ne derece kullanıldığı hakkında genel bir fikir
vermeyi amaçlamakla birlikte, bu etkileşimin boyutlarının tespit edilmesi
Ahmet Feyzi XIX. Yüzyıl Bizans Müziği Kuramsal Yapı İfadesinde Geleneksel Türk Müziği Etkileri Effects of Traditional Turkish Music in Express of 19th Century Byzantine Music Theoretical Structure
214
daha kapsamlı araştırmalar gerektirmektedir. Teknik detaylar ele alınarak
müzikal dinamikler üzerinde yapılacak daha geniş çerçeveli araştırmaların
iki müzik türü arasındaki bu etkileşimi daha fazla aydınlığa kavuşturacağı
düşünülmektedir.
KAYNAKLAR
Aksoy, B. (1985). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Musiki ve Batılılaşma. Tanzimat’tan
Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 5. İstanbul: İletişim Yayınları.
